کبد به عنوان بزرگ‌ترین و یکی از حیاتی‌ترین اعضای بدن انسان، نقش‌های متعددی در حفظ سلامت و عملکرد صحیح بدن ایفا میکند. این عضو پیچیده ، در فرآیندهای متابولیکی، ذخیره‌سازی مواد مغذی، سم‌زدایی و تولید پروتئین‌های ضروری نقش دارد. درک وظایف کبد و اهمیت آن در بدن، می‌تواند به ما کمک کند تا بهتر از سلامت خود مراقبت کنیم و از بیماری‌های مرتبط با کبد پیشگیری کنیم.
بیشتر بخوانید: بیماری‌های شایع کبد: علل، علائم و درمان
وظایف کبد در بدن
بیش از ۵۰۰ عملکرد برای این عضو حیاتی بدن مطرح شده است که در ادامه توضیحات بیشتری از برخی از عملکردهای اصلی آن بیان شده است:
سم‌زدایی(Detoxification)
کبد خون بدن را فیلتر کرده و مواد مضر مانند الکل، داروها و سموم را با هدف تبدیل به ترکیبات کمتر مضر و یا کسب اطمینان از دفع آنها تجزیه میکند. بیشتر مواد زائد سمی در بدن سه مرحله سم زدایی را در سیستم سم زدایی کبد، روده و کلیه طی می کنند. کبد به طور کلی مهمترین عضو برای سم‌زدایی در نظر گرفته می‌شود، چرا که دو مرحله اول در آنجا و مرحله نهایی در روده، کلیه‌ها و یا سیستم لنفاوی رخ میدهد. در ادامه توضیحی از فرآیند طی شده در کبد مطرح شده است:
- فاز 1 سم‌زدایی
در این مرحله، کبد مواد سمی را به ترکیبات کمتر مضر تبدیل میکند. این فرآیند شامل مجموعه‌ای از واکنش‌های شیمیایی از جمله اکسیداسیون، احیا و هیدرولیز است که توسط آنزیم‌های کبدی به نام سیتوکروم P450 انجام می‌شود. این فرآیند رادیکال های آزاد تولید می کند که اگر به درستی خنثی نشوند، می توانند مضر باشند. بنابراین مصرف آنتی‌اکسیدان‌ها برای محدود کردن آسیب‌های احتمالی حائز اهمیت است.
- فاز 2 سم زدایی
در این مرحله، کبد مواد سمی را به ترکیبات محلول در آب تبدیل میکند. در واقع فرآیند کونژوگاسیون از طریق 6 مسیر مختلف(شامل گلوکورونیداسیون، استیلاسیون، استریفیکاسیون، کونژوگاسیون اسیدهای آمینه، سولفاته شدن و کونژوگاسیون گلوتاتیون) متابولیت های محلول در آب تولید شده را از طریق صفرا، مدفوع و ادرار به خارج بدن انتقال میدهد.
بیشتر بخوانید: چگونه داروها به کبد آسیب می‌رسانند؟ علائم آسیب ناشی از داروها، پیشگیری و درمان
تولید صفرا(Bile Production)
کبد روزانه بین ۰.۲۵ تا ۱ لیتر صفرا تولید میکند. سلول‌های کبدی به نام هپاتوسیت‌ها به طور مداوم صفرا تولید می‌کنند، اما ما فقط در طول و بعد از وعده‌های غذایی به آن نیاز داریم. بنابراین، کیسه صفرا، آن را تغلیظ(با حذف آب و یون‌ها) و ذخیره میکند و پس از خوردن غذا، هورمون کوله‌سیستوکینین از دوازدهه آزاد می‌شود که باعث انقباض کیسه صفرا و باز شدن اسفنکتر Oddi می‌شود و به صفرا اجازه میدهد به دوازدهه جریان یابد. صفرا چربی‌ها را به قطرات کوچکتر تجزیه میکند و سطح تماس آنها را برای تجزیه توسط لیپازهای دوازدهه افزایش میدهد.
متابولیسم و ذخیره‌سازی(Metabolism and Storage)
کبد نقش بسیار مهمی در متابولیسم و ذخیره‌سازی مواد مغذی دارد.
متابولیسم کربوهیدرات‌ها
کبد به تنظیم سطح قند خون کمک میکند. به این صورت که پس از مصرف غذا، گلوکز اضافی به گلیکوژن تبدیل و در کبد ذخیره می‌شود و هنگامی که بدن به انرژی نیاز دارد، کبد گلیکوژن را به گلوکز تبدیل و آن را به جریان خون آزاد میکند.
متابولیسم چربی‌ها
- تجزیه اسیدهای چرب جهت تامین انرژی
- تبدیل کربوهیدرات ها و پروتئین های اضافی به اسیدهای چرب و تری گلیسیرید که سپس صادر و در بافت چربی ذخیره می شوند.
- سنتز کلسترول و فسفولیپیدها جهت ارسال به سایر قسمت‌های بدن به شکل لیپوپروتئین‌ها(این فرآیند برای ساخت غشاهای سلولی و تولید هورمون‌ها ضروری است).
متابولیسم پروتئین‌ها
کبد آمینواسیدها را تجزیه و از آنها برای تولید پروتئین‌های ضروری بدن استفاده میکند. این پروتئین‌ها شامل آلبومین و عوامل انعقادی هستند که برای عملکرد صحیح بدن ضروری‌اند.
ذخیره ویتامین‌ها و مواد معدنی
کبد ویتامین‌های محلول در چربی A، D، E، K و ویتامین B12 را ذخیره میکند. این ویتامین‌ها برای عملکردهای مختلف بدن از جمله تقویت سیستم ایمنی، حفظ سلامت استخوان‌ها و تولید گلبول‌های قرمز ضروری هستند.
ذخیره آهن
کبد آهن را به شکل فریتین ذخیره و در صورت نیاز به بدن آزاد میکند. این فرآیند برای تولید هموگلوبین و انتقال اکسیژن در خون ضروری است.
این عملکردها نشان‌دهنده نقش حیاتی کبد در متابولیسم و ذخیره‌سازی مواد مغذی و حفظ سلامت کلی بدن هستند.
سنتز پروتئین (Protein Synthesis)
کبد مسئول تولید اکثر پروتئین‌های ضروری مانند آلبومین، فاکتورهای انعقادی، پروتئین‌های حامل و پروتئین‌های سیستم ایمنی است.
- آلبومین
آلبومین مهمترین پروتئین پلاسما است که توسط کبد تولید می‌شود. این پروتئین تعادل مایعات در جریان خون را حفظ میکند و نقش مهمی در حفظ فشار اسمزی خون و حمل مواد مختلف مانند هورمون‌ها، ویتامین‌ها و داروها دارد.
- فاکتورهای انعقادی
کبد بسیاری از فاکتورهای انعقادی که برای لخته شدن خون ضروری هستند، را تولید میکند. این فاکتورها شامل فیبرینوژن، پروترومبین و فاکتورهای VII، IX و X هستند.
- پروتئین‌های حامل
کبد پروتئین‌های حامل مختلفی تولید میکند که مواد مختلف را در خون حمل می‌کنند از جمله ترانسفرین (حامل آهن)، سرولوپلاسمین (حامل مس) و لیپوپروتئین‌ها (حامل چربی‌ها).
- پروتئین‌های سیستم ایمنی
کبد پروتئین‌های سیستم ایمنی مانند کمپلمان‌ها را تولید میکند که نقش مهمی در پاسخ ایمنی بدن و شناسایی و نابودی عوامل بیماری‌زا دارند.
- تنظیم هورمون‌ها
کبد پروتئین‌های حامل هورمون‌ها را تولید میکند که به تنظیم و حمل هورمون‌ها در بدن کمک می‌کنند. این پروتئین‌ها شامل گلوبولین‌های حامل هورمون‌های جنسی (SHBG)، تیروکسین (TBG) و کورتیزول (CBG) هستند.
- تولید پروتئین‌های ضروری برای رشد و ترمیم
کبد پروتئین‌هایی مانند فاکتور رشد شبه انسولین (IGF) را تولید میکند که برای رشد و ترمیم بافت‌ها ضروری هستند.
کبد همچنین نقش مهمی در تجزیه و دفع پروتئین‌های قدیمی و آسیب‌دیده دارد. این فرآیند شامل تجزیه آمینواسیدها و تبدیل آنها به اوره است که از طریق ادرار دفع می‌شود.
عملکرد ایمنی(Immune Function)
به عنوان بخشی از فرآیند فیلتراسیون خون، کبد نقش مهمی در تنظیم پاسخ‌های ایمنی بدن دارد. هنگامی که باکتری‌ها، ویروس‌ها و سایر عوامل مضر وارد بدن می‌شوند، کبد می‌تواند آنها را شناسایی و نابود کند. این کار توسط سلول‌های تخصصی به نام سلول‌های کوپفر انجام می‌شود.
کبد مسئول تولید ۸۰ تا ۹۰ درصد از پروتئین‌های ایمنی در گردش خون است. این پروتئین‌ها شامل کمپلمان‌ها و سایر پروتئین‌های ایمنی هستند که به شناسایی و نابودی عوامل بیماری‌زا کمک می‌کنند. در پاسخ به عفونت‌ها و التهاب‌ها، کبد پروتئین‌های فاز حاد مانند CRP و فیبرینوژن تولید میکند که این پروتئین‌ها به تنظیم و تقویت پاسخ ایمنی بدن کمک می‌کنند.
به طور کلی کبد به عنوان یک فیلتر برای خون عمل میکند و مواد مضر و عوامل بیماری‌زا را از جریان خون حذف میکند و مجموع این فرآیندها به حفظ سلامت کلی بدن و جلوگیری از عفونت‌ها کمک میکند.
تولید و تنظیم هورمون‌ها(Hormone Production and Regulation)
کبد هورمون‌های مختلفی را تولید و تنظیم میکند، از جمله هورمون‌هایی که در متابولیسم، رشد و پاسخ ایمنی نقش دارند. که مهمترین آنها در ادامه معرفی شدهاند:
– فاکتور رشد شبه انسولین-۱ یا (IGF-1)Insulin-like Growth Factor-1
این هورمون تحت تأثیر هورمون رشد از غده هیپوفیز تولید می‌شود و به رشد سلول‌ها و بافت‌ها کمک میکند.
– آنژیوتانسینوژن(Angiotensinogen)
این پروتئین توسط کبد تولید شده و در تنظیم فشار خون نقش دارد. به این صورت که آنژیوتانسینوژن به آنژیوتانسین تبدیل می‌شود که باعث انقباض عروق خونی و افزایش فشار خون می‌شود.
-ترومبوپویتین(Thrombopoietin (TPO))
این هورمون تولید پلاکت‌ها را تحریک و تعداد پلاکت‌ها در خون را تنظیم میکند.
– هپسیدین
این هورمون تنظیم جذب آهن در بدن را بر عهده داشته و به جلوگیری از اضافه‌بار آهن کمک میکند.
همچنین کبد نقش مهمی در تنظیم سطح هورمون‌های مختلف در بدن دارد. از جمله:
– تنظیم سطح هورمون‌های جنسی مانند استروژن و تستوسترون: کبد گلوبولین‌های حامل هورمون‌های جنسی (SHBG)را تولید میکند.
– تنظیم هورمون‌های تیروئیدی
– تنظیم هورمون‌های استروئیدی مانند کورتیزول و آلدوسترون
تنظیم لخته شدن خون(Blood Clotting)
کبد با مکانیسم های مختفی فرایند لخته شدن خون راکنترل می کند:
- کبد مسئول تولید اکثر فاکتورهای انعقادی است که برای لخته شدن خون ضروری هستند. این فاکتورها شامل فیبرینوژن، پروترومبین و فاکتورهای V، VII، IX و X هستند¹. این پروتئین‌ها در جریان خون آزاد می‌شوند و در صورت نیاز به لخته شدن خون فعال می‌شوند.
- کبد صفرا تولید میکند که برای جذب ویتامین K ضروری است. کبد ویتامین K را از رژیم غذایی جذب میکند و از آن برای تولید فاکتورهای انعقادی استفاده میکند.
- کبد نه تنها فاکتورهای انعقادی تولید میکند، بلکه پروتئین‌های ضد انعقادی مانند آنتی‌ترومبین و پروتئین C و S را نیز تولید میکند. این پروتئین‌ها به تنظیم تعادل بین انعقاد و ضد انعقاد کمک می‌کنند و از تشکیل لخته‌های خونی غیرضروری جلوگیری می‌کنند.
- کبد پروتئین‌های فیبرینولیتیک مانند پلاسمین را تولید میکند که به تجزیه لخته‌های خونی پس از انجام وظیفه‌شان کمک می‌کنند. این فرآیند به جلوگیری از تشکیل لخته‌های خونی غیرضروری و حفظ جریان خون سالم کمک میکند.
تجزیه گلبول‌های قرمز (Breakdown of Red Blood Cells)
هنگامی که گلبول‌های قرمز به پایان عمر خود می‌رسند (حدود ۱۲۰ روز)، در طحال و کبد تجزیه می‌شوند. هموگلوبین، پروتئین موجود در گلبول‌های قرمز، به هِم و گلوبین تجزیه می‌شود. بخش هِم به بیلی‌وردین و سپس به بیلی‌روبین تبدیل می‌شود. بیلی‌روبین طی فرایندی به کبد رفته و به حالت محلول در آب کرده که آمادهی دفع از بدن است، تبدیل می‌شود.
کبد آهن موجود در هموگلوبین تجزیه شده را بازیافت میکند و آن را به شکل فریتین ذخیره میکند. این آهن می‌تواند برای تولید گلبول‌های قرمز جدید مورد استفاده قرار گیرد.
بر اساس مکانیسم های فوق، کبد گلبول‌های قرمز قدیمی یا آسیب‌دیده را تجزیه ، اجزای آنها را بازیافت و عملکرد کارآمد خون را تضمین میکند.
بیماری‌های کبدی می‌توانند فرآیند تجزیه گلبول‌های قرمز و دفع بیلی‌روبین را مختل کنند و منجر به افزایش سطح بیلی‌روبین در خون و ایجاد زردی (یرقان) شوند.
جمع بندی
کبد به عنوان یکی از اعضای حیاتی بدن، نقش‌های متعددی در حفظ سلامت و عملکرد صحیح بدن ایفا میکند. از متابولیسم مواد مغذی گرفته تا سم‌زدایی و تولید پروتئین‌های ضروری.
اهمیت این عضو به قدری است که هر گونه اختلال در عملکرد آن می‌تواند به مشکلات جدی سلامتی و در صورت عدم درمان و تشدید بیماری به مرگ منجر شود. بنابراین، مراقبت از کبد و حفظ سلامت آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
بیشتر بخوانید: اهمیت غربالگری و چک آپ منظم کبد
